دین و مذهب 8  .  تعزیه بخش هفتم

ابزار تعزیه  الف

در بنار ، وسایل و ابزار مورد نیاز تعزیه در منزل بانی تعزیه نگه داری یا تهیه می شود . استاد حسین دهقانی می نویسد :

« ...   بسیاری از ابزار و سلاح ها از نمونه های موجود در تاریخ اسلام الگو گرفته اند  ، مثل شمشیر ها ، سنان ها ، زوبین ها ، سپر ها ، کلاه خودها ، چکمه ها ، خنجرها ، حمایل ها و پرهای رنگی ... گاهی نیز این ابزار از هندوستان به همراه دمام آورده می شد و تجار با سرمایه های شخصی این لوازم را وارد می کردند . چکمه ها و پاپوش های چرمی از کشورهای حاشیه ی خلیج فارس خریداری می شد . شال های رنگی و دستمال های الوان از کشمیر و بخش جنوبی هند می آمد . » دهقانی . فصل نامه ی فرهنگ نامه ی بوشهر جلد 13

اهم ابزاری که در تعزیه ی بنار از آن استفاده می شود ، عبارت اند از :

آتش = در دهه ی اول محرم و در تمام تعزیه ، آتش فقط یک بار مورد استفاده قرار می گیرد و آن هم در روز عاشورا و زمانی است که زعفر پادشاه جنیان به کمک امام حسین می آید ولی امام کمک او را نمی پذیرد . لشکریان زعفر با گرزهای آتشین آماده ی جنگیده هستند . برای این کار ، تعدادی از کودکان را از قبل آماده نگه می دارند و برای هرکدام چوبی نسبتا بلند تهیه می کنند که مقداری پارچه نیز به سر چوب بسته شده و با نفت  آغشته است و هنگامی که زعفر قصد ورود به میدان تعزیه را دارد ، آنان نیز با آتش پشت سر زعفر صف می بندند و می آیند .

اسب = در قدیم اسب و شتر در تعزیه مورد استفاده قرار می گرفت ولی امروزه اسب جزء جدانشدنی تعزیه است . کمبود اسب در این سال های اخیر باعث شده که حداقل یک اسب به صورت نمادین در تعزیه باشد و هردو گروه موافق و مخالف از آن استفاده کنند . در پاره ای از موارد چون اسب ها کاملا رام نیستند ، هنگامی که یکی از یاران امام قصد رفتن به میدان را داشته باشند ، اسب را کنارش می آورند حتی ممکن است پا نیز در رکاب بگذارد اما پیاده به میدان می رود تا از خطرات  احتمالی ناشی از اسب بی تجربه دور بماند .

بالش = در طول چند روز تعزیه ی بنار ، امام در چند جا سخن از خواب به میان می آورد از جمله در روز عاشورا به زینب می گوید :

دگر نمی شنوی در حرم صدای مرا

بپیچ مسند و بر دار متکای مرا

به همین دلیل از وجود متکایی در تعزیه برای امام استفاده می شود .

بزغاله = اگر چه در تعزیه هایی مثل تعزیه ی امام رضا (ع) به جای آهو از کهره استفاده می شود ولی در ایام محرم ، هنگامی که مسلم بن عقیل به قصد رفتن به کوفه حرکت می کند ، در راه به صیادی بر می خورد و دیدن صیاد که صیدی دارد را بد یمن می داند و بر می گردد تا دوباره با امام صحبت کند . از بزغاله به جای صید در این تعزیه استفاده می شود .

پتو = کابرد پتو در تعزیه برای پوشاندن صندلی امام حسین است .

پرچم = پرچم از مواردی است که بدون استثنا در همه ی تعزیه ها و همه ی مجالس وجود دارد به گونه ای که نصب پرچم نشانه ی اجرای تعزیه در مکانی است که در آن نصب شده است .

تخت = تخت علاوه بر این که برای ساختن نعش از آن استفاده می شود ، بیش از دو دهه است که مستقیما در تمام روزهای تعزیه جای دارد . قبلا برای اشقیا تنها دو صندلی می گذاشتند تا عمر سعد و شمر روی آن ها بنشینند اما امروزه علاوه بر صندلی ، تخت نیز برای نشستن اشقیا به کار می رود . البته تخت با پارچه های رنگی مخصوصا رنگ قرمز پوشانده شده و اطرافش نیز پرچم رنگی نصب می گردد .

تیر = از تیر در روز عاشورا استفاده می شود . علاوه بر این که یک بار به دستور ابن سعد ، امام حسین تیر باران می شود ، اصلی ترین هنگام استفاده از آن ورود علی اصغر در میدان است که حرمله به دستور فرمانده خود تیری به سوی علی اصغر پرتاب می کند و در همین هنگام تیری که چند پر به آن نصب شده و نزد شبیه امام حسین است ، با حلقه ای کش که دارد ، به گلوی علی اصغر نصب می شود .

جوهر قرمز = از محلول جوهر قرمز علاوه بر رنگ کردن پارچه ها یا برخی کفن ها به جای خون استفاده می کنند ، به طور مستقیم نیز در تعزیه استفاده دارد . مهمترین مواقع استفاده از آن یکی در روز مجلس قاسم بن حسن (ع) است و هنگامی که مادر علی اکبر بر بالین نعش او نشسته ، مدام دستش را در کاسه ای می زند و بالا می برد و به جمعیت نشان می دهد تا نشان بدهد که علی اکبر به شهادت رسیده است . دیگر در روز عاشورا و هنگامی است که عبدالله بن امام حسن (ع) خود را به آغوش امام می اندازد و شمر او را جدا کرده و کارد زیر گلویش می گذارد ، از این جوهر که در دست شمر است استفاده می شود . این طبیعی ترین زمان استفاده از این جوهر در تعزیه است .

چکمه = در تعزیه اشقیا از آن استفاده می کردند و دربین اولیا ، کسانی که به میدان جنگ می روند از آن استفاده می کنند . چون چکمه ، جنگجویی را بیشتر در ذهن تداعی می کند ، لذا امام چکمه نمی پوشد .

چوب = چوب که در قدیم به جای شمشیر به دست اشقیا بود ، بیش از دو دهه است که جای خود را به شمشیر داده است . در آن دوره علاوه بر این که لشکر عمر بن سعد ، چوب در دست با امام حسین و یارانش می جنگیدند ، وقتی که یکی از یاران امام را به خاک می افکندند ، با ضربات چوب به پایش و البته بیشتر به کفشش می زدند . امروزه چوب  در تعزیه هایی مثل طفلان مسلم هنوز رواج دارد و حارث ، علاوه براین که کودکان مسلم را با چوب می زند ، زن و کنیز زنش را نیز با ضربات چوب می زند . این نوع چوب از درخت نخل و به طول تقریبی یک متر است . کاربرد دیگری که چوب دارد ، برای به اهتزاز در آوردن پرچم هایی است که در اطراف خیمه گاه امام حسین و یارانش یا در اطراف اشقیاست . همچنین از چوب برای سلاح لشکر زعفر استفاده می شود .

خنجر = خاص لشکر ابن سعد است و چند جای تعزیه به صورت خاص  کاربرد دارد مثلا جایی که ابن سعد به نصارا خطاب می کند که برود و سر امام را ببرد می گوید :

ای نصارا بستان خنجر بران از من

رو جداکن تو سر شاه شهیدان از تن

همچنین هنگام پاداش دادن به کسی ، خنجر به او می دهند مثلا به قاصدی که خبر ورود شمر به کربلا را به عمر بن سعد می دهد ، خنجری هدیه می دهند . اما مهمترین قسمت آن هنگامی است شمر و ابن سعد هرکدام به هم می گویند که تو بکش ...، در آن وقت خنجدی دارند که هرکدان آن را به دیگری می دهند تا بالاخره شمر آن را برداشته و با آن سر امام حسین را می برد .

خیمه = در تعزیه ی بنار کمتر از خیمه استفاده می شود و هرجا هم در نسخه ها از آن یاد می شود ، منظور محل نشستن اهلبیت است . بلند ترین علم تعزیه پشت صندلی امام است که نشان از خیمه ی او دارد . در اطراف اهلبیت هم چند پرچم سیاه نصب می کنند تا خیمه گاه را به نظر بیاورد .اما از قدیم تا امروز ، در روز هشتم محرم برای حضرت قاسم بن حسن ، خیمه ی سبز و کوچکی تدارک دیده می شود . از سه دهه ی پیش تا کنون ، چادر سفید رنگ بزرگی در سمت اهلبیت نصب می شود که از دور جلوه ی خوبی دارد اما هیچ استفاده ی مثبتی از آن نمی شود . از امسال نیز آن خیمه حذف شده اما کمبود آن به شدت حس می شود .

دست عباس = دو دست با پارچه ی سفید و پنبه ساخته شده که با رنگ قرمز  آغشته گردیده است . دست ها در روز نهم محرم کاربرد دارند و نزد اشقیا هستند و هنگامی که عباس (ع) به جنگ می رود ، آن دو دست را در دو نوبت در میدان تعزیه پرت می کنند تا وانمود کنند دست ها را قطع کرده اند . این دست ها احترام خاصی دارد و شبیه امام حسین آن را بر می دارد و می بوسد و به خیمه می برد .

دهل = کوبیدن دهل نشان وجود تعزیه است به این معنی قبل از شروع مراسم ، کسی با دهل به مکان تعزیه می آمد و دهل می نواخت تا به مردم خبر بدهد که تعزیه برقرار خواهد شد . در واقع دهل اطلاعیه ی صوتی وجود تعزیه است .امروز به جای این کار در بلندگو خبر تعزیه خوانی پخش می شود .

ادامه دارد